A
Abakus (gr. ábaks, łac. abacus) - czworoboczna płyta będąca najwyższą częścią głowicy kolumny. W porządku doryckim i toskańskim płytka jest kwadratowa i oparta na echinusie, w jońskim i korynckim ma kształt prostokąta o zdobionych i zaokrąglonych krawędziach. Na abakusie spoczywa najniższa część belkowania, czyli architraw.
Akant - motyw zdobniczy w formie stylizowanego liścia rośliny śródziemnomorskiej - akantu.
Akwedukt (łac. aquae ductus, ciąg wodny) - kanał wodociągowy, rurociąg podziemny lub nadziemny, doprowadzający wodę z odległych źródeł na ogół do miast przy wykorzystaniu siły ciążenia ziemskiego. Może być umieszczony na arkadach przeprowadzonych nad rzekami lub nierównościami terenu. Akweduktem nazywany jest również most kanału wodnego.
Alkierz (niem. „Auslucht”, „Erker” - wykusz) - izba narożna, kwadratowa lub prostokątna, wydzielona w bryle budynku lub dobudowana do niego, wystająca przed lico, przykryta osobnym dachem.
Alkowa (z hiszp. alcoba, franc. alcove) - wydzielona część izby, pokoju, najczęściej w formie wnęki bez okien, przeznaczona na sypialnię (w miejscu tym stawiano łóżko).
Ambit - obejście w budynku. Powstaje z przedłużenia naw bocznych wokół prezbiterium. Pojawiło się w średniowieczu. Najczęściej występuje w kościołach związanych z pielgrzymkami.
Antresola (półpiętro) - pomieszczenie mieszkalne lub biurowe, jedno- lub kilkupokojowe, wydzielone z przestrzeni parteru, piętra budynku mieszkalnego lub hali przemysłowej. Nie stanowi osobnej kondygnacji.
Apsyda (absyda) - w architekturze pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy lub wieloboku, dostawione addytywnie do bryły świątyni i otwarte do jej wnętrza. Zazwyczaj zamyka prezbiterium, czasem nawy boczne i ramiona transeptu lub westwerk.
Arabeska - motyw zdobniczy w formie stylizowanej wici roślinnej, zwykle w układzie symetrycznym, wywodzi się ze starożytności (Grecja, Rzym) występuje głównie w sztuce islamu i renesansie.
Architraw (epistyl, nadsłupie) - główny (najniższy) poziomy człon belkowania antycznego, który podtrzymywał belki stropu. Spoczywał on bezpośrednio na kolumnach. W porządku doryckim miał formę prostej gładkiej belki, w pozostałych jego płaszczyzna dzieliła się na trzy części, z których najwyższa była najbardziej wysunięta.
Arkada (łac. arcus - łuk) - szereg łuków opartych na słupach lub filarach. Arkada znana jest od czasów starożytnego Rzymu, stosowana głównie w akweduktach, krużgankach, loggiach.
Attyka (franc. (étage) attique, z grec. Attikos) - górny element budynku w postaci ścianki, balustrady lub rzędu sterczyn osłaniający dach. Stosowana od starożytności (Grecja, Rzym), a także ponownie (w zmienionej formie) od XVI wieku. Charakterystyczna dla architektury renesansowej. Bardzo rozbudowane formy przyjmowała zwłaszcza w manieryzmie. Na Śląsku występuje odmiana attyki, charakterystyczna dla tego regionu - attyka śląska - o zakończeniu w formach półkoli, ćwierćkoli.
B
Babiniec - staropolska nazwa kruchty, nazwa pomieszczenia przeznaczonego dla kobiet. Babiniec to też nazwa wydzielonej części synagogi lub cerkwi, przeznaczonej dla kobiet.
Barbakan - element średniowiecznego budownictwa obronnego, zazwyczaj w formie okrągłej, murowanej budowli wysuniętej przed linię murów obronnych i połączonej z bramą miejską za pośrednictwem osłoniętego przejścia.
Basteja - budowla fortyfikacyjna, będąca murowanym lub ziemnym umocnieniem w formie niskiej, przysadzistej baszty obronnej. Zbudowana na planie półkola, wieloboku lub podkowy, wysunięta przed mur obronny, była stanowiskiem ogniowym artylerii. Była formą pośrednią pomiędzy basztą a bastionem.
Bastion - w dawnych fortyfikacjach o narysie bastionowym, podstawowy element umocnień wznoszony na załamaniach obwałowania twierdzy (na wysuniętych narożnikach).
Baszta - budowla obronna, stanowiąca element starożytnego i średniowiecznego muru obronnego w postaci wysunięcia jego fragmentu przed lico i wzniesienia ponad jego poziom. Baszta zawsze jest otwarta od strony wewnętrznej obwodu obronnego, co odróżnia ją od wieży - budowli ze wszystkich stron zamkniętej.
Bazylika - w architekturze typ kościoła wielonawowego, z nawą główną wyższą od naw bocznych, posiadającą okna ponad dachami naw bocznych (w odróżnieniu od kościoła halowego). Kościół z nawą główną bez okien, to pseudobazylika.
Belka tęczowa - pozioma belka spinająca łuk tęczowy. Najczęściej drewniana. Na niej umieszczano: na środku krucyfiks, po bokach często dodawano figury Matki Bożej i św. Jana Apostoła.
Belweder - w architekturze ma dwa znaczenia: budowla ogrodowa położona na wzgórzu, w ciekawym otoczeniu, z której roztaczał się rozległy widok na kompozycję ogrodu, lub dodatkowe piętro lub nadbudówka nad najwyższą kondygnacją budynku, stosowana głównie w pałacach, zwykle z tarasem.
Blanki (krenelaż) - element architektoniczny w postaci zwieńczenia murów obronnych i baszt, pomiędzy którymi znajduje się wolna przestrzeń, co miało ułatwić obronę w czasie oblężenia - w prześwitach pomiędzy zębami byli rozlokowani łucznicy.
Blenda - płytka wnęka w murze w formie okna lub arkad stosowana w celach dekoracyjnych, zwykle otynkowana i malowana (rysunek maswerku). Błędnie rozpoznawana jako zamurowany, istniejący wcześniej otwór. Blendy najczęściej występowały w architekturze gotyckiej (fasada).
Boniowanie - dekoracyjne opracowanie krawędzi oraz lica ciosu kamieni podkreślające ich układ. Rozróżnia się następujące typy boniowania, w zależności od: a) układu rowków: płytowe, pasowe; b) ukształtowania płyt: płaskie, wypukłe c) faktury powierzchni: groszkowane, szlifowane, polerowane.
Brona - krata drewniana, najczęściej okuta żelazem zamykająca wejście przez bramę w murze obronnym lub zamku. Brona stosowana była w okresie średniowiecza. Zawieszona na łańcuchach i unoszona. W zamkach chroniona dodatkowo mostem zwodzonym i stołpem.
C
Chyża - drewniana zagroda jednobudynkowa, półtora- lub dwutraktowa. Pod jednym dachem mieściły się w niej pomieszczenia mieszkalne, gospodarcze i inwentarskie. Strych pełnił funkcję stodoły.
Cokół - element budowlany. Najniższa nadziemna część budowli lub jej części (np. kolumny, filaru). Pełni on dwie funkcje: konstrukcyjną (jest wzmocnioną częścią budowli, na której opiera się jej ciężar) i ozdobną (najczęściej wysuwa się go wtedy nieco przed płaszczyznę murów).
Cyborium - ażurowa obudowa ołtarza w kościele chrześcijańskim, składająca się zazwyczaj z czterech kolumn podtrzymujących baldachim w formie kopuły, ostrosłupa lub innej bardziej złożonej. Obudowa była najczęściej z drewna, kamieni, metali szlachetnych i symbolizowała grób Chrystusa.
D
Dach mansardowy - dach łamany, zbudowany z dwóch oddzielonych od siebie gzymsem powierzchni połaci dachowych. Dach mansardowy może być dachem dwu- lub czterospadowym. François Mansart, francuski architekt okresu baroku, spopularyzował to rozwiązanie konstrukcyjne, wykorzystując poddasze jako część użytkową. Rozróżniamy typy: francuski - część dolna o spadku około 60°, część górna o spadku około 30°, polski - posiada jednakowy spadek obu części, krakowski - odmiana typu polskiego.
Donżon (stołp, stołb) - średniowieczna baszta obronna lub wieża, z wejściem na wysokości murów obronnych, mieściła skarbiec i stanowiła ostatni punkt oporu podczas oblężenia. Wysokość 30-50 m, grubość murów 3-5 m.
Dormitarz (łac. dormitorium) - wspólna sypialnia. Nazwa początkowo oznaczała wspólną sypialnię zakonników w klasztorze (również na zamkach krzyżackich). Była położona nad kapitularzem. Ze znajdującej się na piętrze sypialni prowadziły schody na parter, tuż przy wejściu do kościoła.
Dranica - drewniany materiał do wykonywania pokryć dachowych. Ręcznie łupana deska z drewna iglastego. Wymiary dranicy: grubość 3-5 cm, szerokość 9-13 cm, długość do 3 m.
Dymnik (wyglądek) - małe okienko albo otwór w dachu lub w szczycie pod kalenicą. Jego zadaniem było odprowadzanie dymu z domów pozbawionych komina. Jednocześnie doświetlało poddasze.
E
Elewacja - zewnętrzna powierzchnia ściany budynku z wszystkimi znajdującymi się na niej elementami, lico budynku. Elewacje, w zależności od położenia określa się zgodnie z położeniem do np. ulicy: frontowa, tylna, boczna, ogrodowa (dla budynków z przylegającym ogrodem).
Empora (niem. Empore), chór muzyczny - element architektoniczny występujący najczęściej w kościele w postaci odrębnej kondygnacji o charakterze antresoli, usytuowana nad kruchtą lub nadwieszona nad głównym wejściem do świątyni. Empora jest galerią wspartą na kolumnach lub filarach, otwartą do wnętrza kościoła.
Epitafium (z gr. epi-taphios, „nad grobem”) - napis umieszczony na nagrobku lub pomniku upamiętniający zmarłego, jak również sam pomnik w postaci ozdobnej płyty lub tablicy z napisem ku czci zmarłego, najczęściej nie w miejscu pochówku, lecz w innym związanym z daną osobą, np. w kościele, na ścianie, filarze lub posadzce.
F
Facjata (mansarda) - pomieszczenie mieszkalne znajdujące się w kondygnacji strychowej, wydzielone z niej ścianami, które przenikając przez połać dachu formują nadbudowę nad koronującym gzymsem budynku. Facjata jest przykryta odrębnym dachem. Jest powszechnie stosowana od czasu średniowiecza.
Fasada - główna, efektowna elewacja budynku, o szczególnie dużej dekoracyjności, często nawet monumentalna, spełniająca funkcje reprezentacyjne wobec całego gmachu, a przez to wyróżniająca się spośród pozostałych elewacji. Zazwyczaj jest to elewacja przednia, jednak w budynkach narożnych mogą istnieć dwie fasady, a w wolno stojących nawet trzy lub wszystkie.
Fiala (inaczej pinakle, sterczyna) - w architekturze gotyckiej pionowy element dekoracyjny w postaci smukłej wieżyczki, zakończonej od góry ostrosłupem, którego krawędzie często dekorowane są żabkami i często zwieńczonej kwiatonem.
Filar - pionowa wieloboczna wolno stojąca podpora konstrukcji. Na całej wysokości przekrój poprzeczny ma taki sam kształt. Filar o takich samych wymiarach przekroju poprzecznego nazywany jest słupem. Budowa filara może być zbliżona do budowy kolumny, tzn. może się on składać z bazy, trzonu i głowicy. Filary wykonywane są z różnych materiałów, np. kamienia, cegieł, drewna, stali, betonu.
Fort - fortyfikacja (budowla obronna) polowa lub stała, budowana od XVII do początków XX w., przystosowana do obrony okrężnej. Zasadniczo forty grupowane były w zespoły zwane twierdzami fortowymi, w szczególnych wypadkach budowano pojedyncze forty, tzw. detaszowane (wydzielone).
Fronton (przyczółek) - w architekturze klasycznej niski trójkątny szczyt nad portykiem, który ograniczały krawędzie boczne dachu dwuspadowego. Wewnętrzne pole frontonu, gładkie lub wypełnione dekoracją rzeźbiarską, nosi nazwę tympanonu. Jako element ornamentowy stosowany jest także jako dekoracyjne zwieńczenie obramowań okiennych i drzwiowych, portali, ołtarzy itd.
Fryz - środkowy, poziomy człon belkowania z reguły leżący między architrawem i gzymsem. Bardzo często zdobiony płaskorzeźbami, był jednym z najbardziej ozdobnych elementów antycznych świątyń. W porządku doryckim fryz składał się z następujących na przemian po sobie metop i tryglifów. W porządku jońskim mamy już do czynienia z fryzem ciągłym ozdobionym reliefem o tematyce mitologicznej, religijnej lub historycznej. W innych porządkach architektonicznych fryz może być gładki.
G
Gargulec - patrz rzygacz.
Gąsior - element ceramiczny, odmiana dachówki. Służy do krycia krawędzi dachowych: kalenicy i grzbietów dachu. Mocowany jest do łat kalenicowych za pomocą klamer.
Glif - typowy dla okresu architektury romańskiej sposób budowania otworów wejściowych i okiennych. Polegał on na ukośnym rozszerzeniu muru framugi, przez co w grubym murze otwory okienne zyskiwały więcej światła.
Gont (na Śląsku Cieszyńskim: szyndzioł) - drewniany materiał do wykonywania pokryć dachowych. Deseczka z drewna iglastego, o przekroju klina, z wpustem wzdłuż szerszej krawędzi. Łączona poprzez wsunięcie jednej deseczki w drugą. Odmianą gontów są szkudły. Rozróżniamy dwa rodzaje gontów: łupane (inaczej: szczypane, gwarowo: scypane) i cięte.
Gurt - płaski pas sklepienny występujący w sklepieniu kolebkowym, krzyżowym i krzyżowo-żebrowym. Gurt jest wykonany z cegły lub kamienia, wsparty z obu stron na podporach sklepienia. W architekturze nowożytnej częściej pełni rolę dekoracyjną, w postaci pasów wyrobionych w gipsie lub tynku i pokrytych malowidłami.
Gzyms - to pozioma, zwykle profilowana listwa wystająca przed lico muru, która chroni elewację budynku przed ściekającą wodą deszczową. Nierzadko pełni też funkcję ozdobną. W tym ostatnim przypadku gzyms tworzyć może kilka profilowanych listew z dodatkowymi ozdobami umieszczonymi nad lub pod listwami. W architekturze starożytnej Grecji i Rzymu był jednym z elementów belkowania. Chronił fryzy i koronował całe belkowanie. Patrz belkowanie.
H
Halowy kościół - to kościół wielonawowy o równej wysokości wszystkich naw. W przeciwieństwie do bazyliki, nawa główna jest oświetlona za pomocą okien umieszczonych w nawach bocznych. Kościoły halowe stały się charakterystycznym typem kościołów w architekturze Europy Środkowej w okresie późnego gotyku.
Hełm - bogato plastycznie ukształtowane zwieńczenie wieży lub latarni.
Hurdycja (ganek straży) - zbudowana z drzewa, wysunięta na zewnątrz. W podłodze hurdycje posiadały otwory strzelnicze, przez które obrońcy mogli razić wroga pod samymi murami. Hurdycje czasami też stosowano na wieżach kościołów jako punkt obserwacyjny.
J
Jaskółka - jest to małe okienko w dachu. Pełni funkcję doświetlenia poddasza oraz ozdobną.
Jętka - elementy więźby dachowej, które łączą parę krokwi nie dopuszczając do ich rozsunięcia pod wpływem obciążenia. Jętka dzieli krokwie na 2 rozpiętości, w ten sposób przejmując z nich obciążenia. Pracują na ściskanie.
K
Kalenica - najwyższa część dachu utworzona na przecięciu połaci dachowych. Jest to tzw. kalenica główna, w odróżnieniu od linii przecięcia skośnych krawędzi połaci, które tworzą tzw. kalenice narożne. Nazwa staropolska, pochodzi od czynności „skalania” czyli łączenia słomy maczanej w rozrobionej glinie i układanej na grzbiecie dachu w celu uzyskania większej szczelności strzechy.
Kalwaria (Calvaria - łac. nazwa Golgoty) - zespół kościołów lub kaplic symbolizujących stacje Męki Pańskiej, zakładany zazwyczaj na wzgórzach, tak by przypominał swym położeniem Jerozolimę. W okresie, gdy dostęp do „świętego miasta” był utrudniony, pielgrzymując do takiej kalwarii można było uzyskać takie same odpusty jak w czasie pielgrzymki do Jerozolimy.
Kapinos - profil nadany dolnej powierzchni gzymsu, płyty poziomej wystającej poza lico ściany itp., wymuszający na spływającej wodzie deszczowej opadanie przed licem budynku. Często niesłusznie zwany kampinosem.
Kapitularz - pomieszczenie klasztorne służące zakonnikom do zebrań. Także sala zebrań kapituły kanoników. Najczęściej usytuowane było w pobliżu prezbiterium albo przy krużganku w skrzydle wschodnim zabudowań klasztornych.
Kariatyda - podpora architektoniczna w formie postaci, najczęściej kobiecej, spełniająca funkcję kolumny podtrzymującej gzyms lub balkon czy belkowanie. Charakterystyczna zwłaszcza dla porządku jońskiego. Nazwa pochodzi od greckiego karyatides, czyli „dziewczyny ze wsi Karyai”. Chodzi tu o kobiety sprzedane w niewolę po zburzeniu sprzyjającej Persom wsi Karyai. Były one zmuszane do ciężkiej pracy.
Kawaliera - to mała wieżyczka, element muru obronnego lub bastionu, zwykle umieszczana w narożu muru, służąca do obserwacji i czasem do obrony.
Klauzura (łac. clausus zamknięty) - zamknięta część domu zakonnego lub klasztoru. Nie mają do niej wstępu osoby z zewnątrz, zwłaszcza płci odmiennej. Nie wolno jej opuścić zakonnikom bez zezwolenia przełożonego. Zakony z obowiązującą ścisłą klauzurą nazywane są zakonami klauzurowymi.
Konsola - w architekturze jest to wspornik, wykonany z kamienia, cegły lub drewna, podpierający rzeźbę, gzyms, balkon, kolumnę, żebra sklepienia. Jest to także występ w murze lub ścianie żelbetowej służący za podporę (np. stropu).
Kordegarda (fr. corps de gardes), odwach (niem. hauptwache - straż główna), wartownia - budynek z pomieszczeniami dla warty garnizonowej, wojskowej, policyjnej, biur komendanta oraz dla aresztantów.
Krokiew - ukośna belka, najczęściej drewniana w wiązarach dachowych oparta na belce wiązarowej lub oczepie, wzmacniana często jętką lub podpierana płatwią. Na niej, za pośrednictwem łat opiera się pokrycie dachowe.
Kroksztyn - zakończenie belki stropowej wystającej przed elewację (lico) budynku. Określenie to używane jest także w stosunku do podobnych z kształtu elementów architektonicznych podtrzymujących np. balkon.
Kwiaton - także fleuron; detal architektoniczny w kształcie kwiatu o rozłożonych pączkach w otoczeniu zazwyczaj czterech liści na kilku poziomach często uzupełniany żabkami. Stanowił często zwieńczenie sterczyny, hełmu wieży, szczytu itp. Charakterystyczny dla gotyku.
L
Lamus (niem. Lehmhaus) - budynek drewniany lub murowany. Usytuowany w pobliżu dworu - przeznaczony do przechowywania cennych przedmiotów (np. dokumentów, zbroi), lub stojący niedaleko chaty – do przechowywania sprzętu gospodarczego, narzędzi, zboża, żywności. W dzisiejszych czasach termin używany także w stosunku do pomieszczenia lub budynku do przechowywania starych rzeczy (rupieciarnia).
Lapidarium (łac. lapidarius - kamienny) - miejsce przechowywania i prezentowania zgromadzonych okazów kamieni naturalnych i kamiennych fragmentów rzeźb, nagrobków, pomników itp.
Latarnia - nadbudówka w postaci okrągłej lub wielobocznej wieżyczki, wieńcząca dach, mająca wiele okien na obwodzie, stosowana do doświetlania pomieszczeń.
Lizena - płaski, pionowy występ w murze zewnętrznym. Ma znaczenie konstrukcyjne - występuje w miejscu narażonym na działanie sił rozpierających czyli w osiach, w których po stronie pomieszczenia przypadają łuki od sklepień. Lizena różni się od pilastra tym, że nie ma głowicy ani bazy.
Loggia - wnęka w zewnętrznej płaszczyźnie budynku, otwarta na zewnątrz, oddzielona drzwiami i oknem od pomieszczeń wewnętrznych. Loggia może być jedno lub wielokondygnacyjna, otwarta lub zamknięta przeszklona.
Lukarna - pionowe okienko na dachu doświetlające poddasze. Pojawiło się w architekturze gotyku we Francji. W okresie baroku najbardziej ozdobne, od XIX w. stopniowo pozbawiane detali architektonicznych, stosowane do dnia dzisiejszego, zachowało swoją praktyczną rolę.
Luneta - element sklepienia w postaci poprzecznej kolebki przenikającej się z kolebką sklepienia głównego w celu umożliwienia wykonania okna lub drzwi w ścianie powyżej wezgłowia sklepienia. Lunety mają najczęściej przekrój kolebkowy. W okresie renesansu sklepienia kolebkowe z lunetami były często stosowane dla urozmaicenia wnętrza i zmiany obciążenia przekazywanego na ściany.
Ł
Ławra (gr. Λαύρα - przejście) - określenie używane w stosunku do większych (i o szczególnym znaczeniu) męskich klasztorów w kościele prawosławnym.
Łuk tęczowy - łuk zamykający od góry tęczowy otwór (portal) w ścianie oddzielającej nawę kościoła od prezbiterium. Wyróżniony przez bogate ozdobienie, zmianę w materiale lub w kolorze.
M
Mansarda - pomieszczenie mieszkalne znajdujące się w kondygnacji strychowej. Często używano tego terminu do określenia pomieszczenia mieszczącego się pod dachem mansardowym, m.in. spadzistym, typowym dla okolic górskich itp.
Maswerk (polska nazwa laskowanie używana jest rzadko, na ogół dotyczy pionowych podziałów pod rozetą lub pionowych podziałów pól elewacji) - geometryczny wzór architektoniczny odkuty z kamienia lub zrobiony z cegieł, używany do wypełnienia górnej części gotyckiego okna, przeźrocza, rozety, itp. Występuje także, jako dekoracja ścian, murów, wimperg, blend. Taki element jest nazywany ślepym maswerkiem.
Maszkaron, maskaron (z wł. mascherone, w fr. mascaron) - rzeźbiarski detal architektoniczny w formie ludzkiej, zwierzęcej lub fantazyjnej głowy. Często o groteskowych rysach, fantazyjnej fryzurze. Stosowany jako ozdoba np. kapitelu, wspornika.
Meander (cygańska droga) - element dekoracyjny stosowany w architekturze, rzeźbie, malarstwie. Znany w starożytnej Grecji i Rzymie; powrócił w okresie renesansu i klasycyzmu. Jest to ornament ciągły utworzony z jednej linii załamującej się wielokrotnie pod kątem prostym. Nazwa pochodzi od rzeki Menderes płynącej w Azji Mniejszej.
N
Nawa - część kościoła położona pomiędzy prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych. Nawy są zazwyczaj oddzielone rzędem podpór - filarów lub kolumn. Średniowieczne kościoły bazylikowe były trój- lub pięcionawowe, o nawie głównej dwa razy szerszej i dwa razy wyższej od bocznych.
Nisza - wnęka, wgłębienie w fasadzie lub w ścianie wewnątrz budynku przeznaczona do celów zdobniczych, kultowych. Stawiano w niej posągi, urny albo pozostawiano puste (manieryzm). Wgłębienie może być półokrągłe lub prostokątne, górą zamknięte półkolem (arkadą) lub prosto gzymsem.
O
Ornament - motyw lub zespół motywów zdobniczych, stosowanych w sztukach plastycznych. Motywy te mogą pokrywać całą powierzchnię, występować tylko w określonych polach albo przybierać formę pasową. Zobacz też arabeska.
P
Pilaster - to ustawiony przy ścianie (lub w częściowo w nią wtopiony) filar, nieznacznie występujący przed lico ściany. Pełni on zarówno funkcję konstrukcyjną (podpora np. dla gzymsów), jak też dekoracyjną (rozczłonkowuje ścianę). Podobnie jak kolumna składa się z głowicy (najczęściej w którymś z klasycznych porządków), gładkiego lub kanelowanego trzonu oraz czasami z bazy i cokołu. Stosowano również pilastry zwielokrotnione (tworzyły je nałożone na siebie, coraz węższe pilastry).
Pinakiel-fiala - gotycki element dekoracyjny w formie sterczyny wieńczącej przypory, narożniki wież, wieżyczek, portale i wimpergi. Zwykle wykonany z kamienia, o czworobocznym, wydłużonym kształcie ze szpicem lub kwiatonem na szczycie i żabkami po bokach
Płycina - pole o dowolnym kształcie (najczęściej spotykane są prostokątne) w ścianie, cokole, płaszczyźnie pilastra, często wgłębione, obramowane, gładkie lub wypełnione dekoracją.
Polichromia - wielobarwne malowidło, czasami przedstawiające jakieś sceny, bądź też składające się z ornamentów wici roślinnej, pokrywające ściany, sklepienia, stropy. Szczególnym rodzajem polichromii jest tak zwana polichromia patronowa. Powstaje ona dzięki wykorzystaniu szablonów zwanych patronami.
Portal - przeważnie bogato dekorowane, ozdobne obramowanie otworu wejściowego czy też bramnego. Typowe dla sztuki gotyckiej było ostrołukowe zamknięcie wejścia, ozdobione wielouskokowymi, profilowanymi laskowaniami (maswerkami); renesans zaś zdobi portale pilastrami, kolumnami, pokrywa węgary arabeską. Wokół otworu wejściowego czy też wjazdowego tworzy się, więc specjalnie w tym celu zakomponowana, nieraz bardzo piękna, całość. Ponad portalami umieszczano tarcze herbowe świadczące o pochodzeniu i rodzie właściciela budynku.
Portyk - zewnętrzna, wysunięta do przodu część budynku otwarta z jednej lub dwóch, trzech stron kolumnadą lub filarami, przechodzącymi zwykle przez dwie kondygnacje i zwieńczona frontonem. Zwykle stanowi ozdobę głównego wejścia. Zapoczątkowany w architekturze starożytnej, później naśladowany w renesansie i historyzujących stylach, w budowlach świeckich i sakralnych. Portyk cofnięty w stosunku do lica ściany nazywany jest portykiem wgłębnym.
Porządek architektoniczny - system konstrukcyjno-dekoracyjny obejmujący podporę (kolumna z bazą, trzonem i głowicą) oraz belkowanie. Najbardziej wyróżniającym elementem każdego porządku jest głowica. Podstawowe porządki architektoniczne wykształciły się w starożytności, w kręgu kultury klasycznej. W końcu VII wieku p.n.e. ustaliły się w Grecji zasady porządku doryckiego (prawdopodobnie najstarszy) i jońskiego. W V w. p.n.e. w Atenach powstał porządek koryncki. W starożytnym Rzymie powstał jeszcze porządek zwany toskańskim. Głównymi elementami odróżniającymi kolumny w poszczególnych porządkach jest odmienne zdobienie głowic. Dodatkowo kolumna w porządku doryckim nie posiada bazy, a w porządku toskańskim między trzonem a bazą znajduje się piedestał.
Porządek dorycki - wg Witruwiusza miał pochodzić od mężczyzny, gdzie ustalono, że sześć stóp ma wzrost mężczyzny, więc tak samo średnica kolumny do wysokości ma wynosić jak 1:6 (niskie i krępe trzony kolumn). Naprawdę porządek ten miał odzwierciedlać surowy tryb życia Dorów, gdyż w ich kulturze kolumny te powstały.
Porządek joński - miał uosabiać kobietę smuklejszą od mężczyzny stąd stosunek szerokości do wysokości wynosi 1:8. Dodatkowo ślimaczy kapitel miał symbolizować loki a kanele (pionowe żłobkowania) na trzonie fałdy sukni. Naprawdę porządek ten pochodzi z okresu hegemoni Aten, dobrobytu, wolności jednostki i pokoju.
Porządek koryncki - nie różni się niczym od jońskiego poza kapitelem, który symbolizuje powyginane liście akantu. Wg Witruwiusza genezą jego powstania była historia pewnej dziewicy, która zmarła przed ślubem. Jak nakazywał dawny zwyczaj na jej grób położono koszyk z pamiątkami i całość przykryto dachówką. Przypadkowo koszyk stał na korzeniu akantu. Rosnące pędy z czasem powyginały się pod ciężarem koszyka i dachówki. Zauważył to rzeźbiarz ateński Kallimach i na podstawie swej obserwacji stworzył porządek koryncki.
Prezbiterium (w architekturze nazwany także „chórem kapłańskim”) - przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa. Może być wydzielone podwyższeniem, balustradą i tęczą. Przed Soborem Watykańskim II skierowane na wschód i zamknięte apsydą lub prostą ścianą. Jego układ mógł być wzbogacony obejściem, apsydiolami (absydami) i wieńcem kaplic.
Profilowanie - jest to powtarzający się motyw dekorujący np. fryz, gzyms, ościeża okienne czy drzwiowe. W architekturze gotyckiej występuje ozdabiająca cegła o określonym przekroju.
Przypora (skarpa, szkarpa) - przede wszystkim w architekturze gotyckiej element konstrukcyjny, przystawiony do ściany dla podparcia całej budowli oraz dla przyjęcia na siebie ciężaru sklepień. Skarpy były nieraz ładnie zdobione, z wnękami, zwieńczone sterczynami.
Putto - motyw dekoracyjny przedstawiający uskrzydloną postać pulchnego dziecka lub aniołka. Stosowana głównie w renesansie.
R
Refektarz (łac. refectorium od reficere - odnawiać) - w budynkach klasztornych, seminariach duchownych duże pomieszczenie służące, jako jadalnia. Refektarze umieszczane były najczęściej przy krużganku, w skrzydle oddalonym od kościoła (najczęściej było to skrzydło południowe lub północne). Była to sala najczęściej przykryta sklepieniem krzyżowym, oświetlona dużymi oknami.
Relief (płaskorzeźba) - kompozycja rzeźbiarska wykonana na płycie kamiennej, metalowej lub drewnianej z pozostawieniem na niej tła. Dzieło dwuwymiarowe. Pomimo że płaskorzeźby powstawały, jako dekoracja architektoniczna, to często stanowią odrębne, pełnowartościowe dzieło sztuki.
Rotunda - budowla w układzie centralnym wzniesiona na planie koła. Składa się z jednego pomieszczenia przykrytego często kopułą. Czasem z dobudowanymi apsydami. Rotunda może stanowić budynek zamknięty, czasem okolony kolumnadą. Budowle tego typu znane są od starożytności.
Rozeta, różyca - ornament architektoniczny w kształcie rozwiniętej róży. W architekturze gotyku rozetą nazywa się okrągłe okno wypełnione witrażem i ornamentem maswerkowym umieszczone nad głównym portalem kościoła. W Krakowie znajduje się m.in. nad wejściem do Katedry na Wawelu.
Ryzalit - występ z lica w elewacji budynku w jego części środkowej, bocznej lub narożnej, prowadzony od fundamentów po dach. W rzucie poziomym może mieć kształt prostokąta lub półkola. Popularny od renesansu w architekturze pałaców. Ryzalit ożywia elewację i zwiększa powierzchnię pomieszczeń. Płaski, nieznacznie wystający przed lico sąsiadującej ściany ryzalit określany bywa, jako pseudoryzalit. Silnie wysunięte i wyraźnie wyodrębnione partie budynku stanowią natomiast skrzydła.
Rzygacz (gargulec, garłacz, pluwacz) - ozdobne, wystające poza lico muru, zakończenie rynny dachowej, z którego woda deszczowa ma swobodny odpływ. Początkowo kamienne, później wykonywane z blachy. W czasach gotyku we Francji przybierają fantazyjne formy: twarzy ludzkich, paszczy zwierzęcych, fantastycznych stworów. Z Francji rozpowszechniły się na całą Europę.
S
Sgraffito - technika zdobienia ścian polegająca na wycinaniu położonego warstwami różnokolorowego tynku. W odpowiednim miejscu wycięty tynk odsłaniał inny kolor i w ten sposób uzyskiwano bardzo ciekawy efekt kolorystyczny i światłocieniowy. Światło padające na ścianę załamywało się. Technika ta doszła do perfekcji w okresie renesansu. Najprostszy typ sgraffito, tzw. geometryczny, to wyskrobywanie w tynku prostokąty z nacięciami naśladującymi jego przestrzenność.
Sklepienie - jest to konstrukcyjno-przestrzenne zamknięcie pomieszczenia. Rozróżniamy sklepienia kolebkowe, krzyżowe, krzyżowo-żebrowe, gwiaździste, klasztorne, żaglowe.
Sklepienie kolebkowe (beczkowe) - sklepienie w kształcie połowy leżącego walca przeciętego wzdłuż płaszczyzny poziomej. Kolebka sklepienia oparta jest na ścianach podłużnych (ustawionych wzdłuż osi sklepienia). Ściany przejmują obciążenie pionowe i poziome (ciężar i rozpór). Czasami dla wzmocnienia stosowano ceglane łuki, na których opierało się sklepienie tzw. gurty.
Sklepienie krzyżowe - sklepienie zbudowane na planie kwadratu z dwóch, przenikających się sklepień kolebkowych, z których pozostawiono górne części sklepień.
Sklepienie krzyżowo-żebrowe - sklepienie krzyżowe o wyraźnie zaznaczonych miejscach przecięcia kolebek przez wymurowanie żeber.
Służka - pionowy, cienki element występujący w architekturze gotyku, wykonany z cegły lub kamienia o przekroju wałka lub półwałka, przywierający do filaru i przenoszący obciążenie z żeber sklepienia krzyżowo – żebrowego. Nierzadko można spotkać całe wiązki służek zespolone z filarem.
Sterczyna (pinakle) - w architekturze gotyckiej pionowy element dekoracyjny w postaci smukłej czworobocznej wieżyczki, zakończonej od góry ostrosłupem, którego krawędzie dekorowane są żabkami i zwieńczone kwiatonem. Sterczyna może stanowić zwieńczenie skarpy, naroża wieży, szczytu, itp. Stosowana jest również w rzemiośle artystycznym (snycerstwie i wyrobach złotniczych).
Stiuk - w pojęciu materiału jest to mieszanina gipsu lub pyłu marmurowego z wapnem i paskiem. Natomiast jako technika artystyczna (sztukaterie) jest to zdobienie ścian czy sufitów dekoracją modelową właśnie z tej masy.
Stalle - ławy ustawione pod ścianą prezbiterium, przeznaczone dla duchowieństwa.
Sygnaturka - malutka wieżyczka umieszczona na skrzyżowaniu naw (głównej i transeptu) lub nad prezbiterium w kościołach bez transeptu. Zwykle znajduje się w niej najmniejszy dzwon kościoła lub po prostu pełni funkcję ozdobną. Sygnaturki stosowano głównie w średniowieczu.
Szprosy - poziome i pionowe elementy, dzielące szybę okna na mniejsze części (nie stanowi konstrukcji okna). Pełnią funkcję dekoracyjną.
T
Tralka - dekoracyjny, pionowy element balustrady ustawiony na bazie i dźwigający poręcz, złożony z jednej lub dwóch gruszkowatych członów. W każdej epoce tralki miały odrębny charakter. W klasycyzmie przekształciły się w płaskie, nawet ażurowe deseczki.
Tram - główna belka pozioma w konstrukcjach drewnianych; np. belka w więźbie dachowej, siestrzan itp.
Transept (inaczej nawa poprzeczna, nawa krzyżowa) - część kościoła, nawa prostopadła do osi kościoła, położona pomiędzy prezbiterium, a resztą jego budynku. Rys. patrz prezbiterium.
Tympanon - charakterystyczny dla architektury klasycznej. Jest to zamknięta obramowaniem (gzymsem) trójkątna płaszczyzna, na której czasami umieszczano elementy dekoracyjne reliefy (płaskorzeźby) wieńcząca zwykle szczyt dachu. W architekturze średniowiecznej (romańskiej i gotyckiej) było to półokrągłe lub ostrołukowe pole, umieszczone w górnej części portalu ponad nadprożem. W architekturze baroku tympanon przybrał formę obłego łuku, który w okresie rokoka zaczął się rozwarstwiać.
U
Ucios - gzyms; także złącze elementów na długości przy skośnym ścięciu krawędzi lub ukośne ścięcie krawędzi (faza).
Uszak - poszerzenie obramienia okiennego lub drzwiowego akcentujące jego górne naroża.
W
Wimperga - trójkątny szczyt dekoracyjny stanowiący zwieńczenie portali, okien lub blend. Wnętrze wimpergi wypełnione jest maswerkiem, na zewnątrz natomiast znajdujemy czołganki, pinakle a szczyt może być zwieńczony kwiatonem. Wimpergi są charakterystycznym elementem sztuki gotyckiej, zapoczątkowane w XIII wieku; najbardziej dekoracyjne formy - gotyk dojrzały (XV w.).
Witraż - wypełniająca otwór okienny kompozycja figularna lub ornamentalna z barwnych szkieł połączonych ołowianymi ramkami.
Wykusz - nadwieszona, a więc niesięgająca fundamentu wybudówka, wewnętrznie związana z pomieszczeniem. Wykusze miały różne kształty, lecz ich główną cechą była dekoracyjność. Na zewnątrz pokrywano je rzeźbionym detalem, zdobiono tarczami herbowymi, zaś od strony pomieszczenia umieszczano w nich siedziska, tworząc intymne, kameralne kąciki. Czasem wykusze stanowiły część prezbiterialną zamkowych kaplic. Porównaj z ryzalit.
Z
Zendrówka - specjalnie wypalana, o ciemnej barwie cegła, używana w architekturze gotyckiej do zdobienia ścian. Najczęściej powtarzaną dekoracją z zendrówki jest układanie jej w romb, co znacznie ożywiało monotonną płaszczyznę dużych, pozbawionych otworów okiennych fasad. Inne rodzaje cegieł to kopciatka (jasna, niedopalona) i wiśniówka (właściwie wypalona). W średniowieczu stosowano jeszcze cegły profilowane o odpowiednim kształcie np. przy portalach lub żebrach sklepień.
Zwornik - jest to najwyżej umieszczony w sklepieniu kamień (kliniec), pełniący rolę zamknięcia całej konstrukcji żeber, który był kluczem zamykającym łuk. Zworniki były też miejscem najbardziej dekoracyjnym, na nich rzeźbiono tarcze herbowe, postaci z mitologii, bądź też sceny religijne lub po prostu dekorowano motywem kwiatu, czy rośliny.